چند عامل مهم در الگو برداشتن فرزندان تأثیر مستقیم دارد: خانواده، اجتماع و دوست.

 سهم عمده و اصلی تربیت کودک در درون خانواده شکل می گیرد. زیرا در بخش ابتدای زندگی و دوران کودکی تقریبا در تمام وقت با خانواده است.

کودکى از حساس ترین و سرنوشت ساز ترین دورة زندگى انسان است. شخصیت انسان و اساس خصوصیت­هاى اخلاقى وى در ابتداى کودکی خصوصاً در سنین مقدماتى عمر پى­ریزى مى شود، علاقة‌ زیاد به یادگیرى و انعطاف پذیرى در مقابل رفتار پدر و مادر و اطرافیان ویژة مرحلة خردسالى و قبل از قدم گذاشتن به دبستان است. به همین دلیل، همة معلومات، عادت­ها و ویژگى­هاى اخلاقى که دراین دوره به دست مى آید، ریشه دار و محکم در روح کودک باقى مى ماند و بناى اصلی شخصیت و چارچوب وجودى او را تشکیل مى دهد و بر همان اساس شخصیتش شکل مى گیرد.

"بنابر تحقیقاتى که به وسیله دانشمندان رفتارشناس صورت گرفته است، بیشتر نابسامانى­ها و بزهکارى­هاى رفتارى در بزرگسالان، نتیجة تربیت غلط و برخورد ناصحیح در دوران اولیه رشد و آغاز سال های زندگى است. در واقع، اساس و پایة اصلى شکلى گیرى شخصیت انسان در دوران هفت سال اوّل زندگى است؛ همان دوران حساسى که کودک در کنار والدین به سر مى برد".(1)

 امیرالمؤمنین(ع) به همین نکته تربیتی اشاره دارد که به امام حسن(ع) می فرماید: دل کودک چون زمینى خالى است که هر بذرى در آن پاشیده شود، مى پذیرد، پس من پیش از آن که قلبت سخت و فکرت به امور دیگر مشغول شود، به ادب و تربیت تو مبادرت ورزیدم.(2)

از حکیمی پرسیدند: از چه زمانی تربیت را باید آغاز کرد؟ حکیم گفت: از بیست سال قبل از تولد.(3)

پس به نظر دقیق، تربیت کودک حتی سال­ها قبل از تولد طفل آغاز می شود، یعنی والدین قبل از فرزند دار شدن، زمینة رشد و هدایت را در خود ایجاد کنند و برای پدر و مادر شدن خود را آماده نمایند.

کودک از رفتار و کردار پدر و مادر و بزرگ­تر­ها الگو بر مى دارد. افرادى که درون منزل به امور تعبدى و دینی پاى بندند، معمولاً داراى فرزندانى چنین خواهند شد. تربیت فرزند به تکرار نصایح و سماجت در موعظه نیست. هیچ چیز به اندازة عمل کارساز نیست. فرزند وقتى ببیند پدر یا مادرش در منزل بد زبانى مى کند، داراى زبانى تند خواهد شد، پس باید علت بسیارى از ناهنجاری هایى را که در وجود فرزندانمان است، از رفتار و اعمال خود بدانیم. اگر پدر می­خواهد فرزندش نماز اوّل وقت را غنیمت بشمرد، نیازى ندارد به این که او را با زور و تهدید وادار به این کار کند. اصلا در این مورد به حرف و موعظه نیازى نیست و بدون آن که چیزى بگوید، خود باید برخیزد و با اعتقاد بر این کار عبادت کند تا ثمره­اش را در وجود فرزند ببیند.

با توجه به مطالب فوق، بخشى از مهم ترین وظایف پدر و مادر نسبت به کودکان چنین است:

1ـ احترام به کودک:

یکى از وظایف مهم والدین، احترام به شخصیت کودک است. رسول اکرم(ص) مى فرماید: "اکرموا اولادکم و أحسنوا آدابهم؛ به فرزندانتان احترام کنید وبا آداب و روشن پسندیده با آن­ها معاشرت نمایید".(4)

کودکانى که در دوران قبل از دبستان از امنیت و محبت کافى برخوردار نمى شوند، آسیب­هایى بر آن ها وارد مى شود که به ندرت در دوره­هاى بعد قابل جبران است.

2ـ توجه به استقلال طلبى کودکان:

بذر استقلال طلبى از سال­هاى آغازین زندگى کودک شروع به رشد و جوانه زدن مى کند و پدر و مادر زمینه را براى رشد متعادل این میل فراهم آورند و آزادى­هاى لازم را به او بدهند. البته این ازادى باید محدود باشد.

روش­هاى آزادمنشانه به کودکان و نوجوانان حق انتخاب و گزینش مى­دهد و زمینه را براى خلاقیت و شکوفایى استعدادهاى نهفته آنان فراهم مى­سازد. کنترل و تذکر بیش از حدّ، تأثیر معکوس داشته و اعتماد به نفس کودک و نوجوان را از بین مى­برد.(5)

3ـ پرورش شخصیت کودکان:

 والدین با روش هاى مختلف مى توانند شخصیت کودکان خود را پرورش دهند که مهم ترین آن، سلام کردن و هم بازى شدن با آن ها است. رسول اکرم(ص) مى فرماید: من کان له ولدٌ صبا؛ هر که کودکى دارد، باید خود را تا سر حدّ کودکى تنزل دهد.

دو عامل دیگر تربیت فرزند (دوران مدرسه و اجتماع) چون عامل اوّل قرار دارند، هر چند از اهمیت لازم برخوردارند اما مواظبت اوّلیه، در هوشیارى فرزند تأثیر بسزایى دارد. نیز مواظبت در دورة مدرسه و انتخاب دوستان مناسب و افرادى که صلاحیت اخلاقى بالایى دارند، بر امنیت خاطر می افزاید تا وقتى وارد اجتماع شود، دغدغة خاطرى پیش نیاید.

4-  اظهار محبّت:

 اولین نیاز روانى کودک و نوجوان مهر و محبت و دوست داشتن آن ها است. هر کودک ونوجوانى براى داشتن احساس امنیت، باید مورد محبت قرار گیرد. ابراز محبت ، موجب دلگرمى و علاقه مندى به شما و زندگى خواهد شد. احساس امنیت در نوجوان سبب مى شود زمینة پیوند شما با او توسعه یابد و در این رابطه رفتارصحیح دینى را بیاموزد. رابطه مهرآمیز همراه با گذشت و مدارا، با همگان و به خصوص با کودکان و نوجوانان قوى ترین و پرجاذبه ترین و سازنده ترین رابطه­ها است.(6) البته زیاده روی در محبت برای فرزند مضر است.

5-  جهت دهى مثبت به احساسات :

 کم اهمیت جلوه دادن اشتباهات و تقدیر از رفتا­ها و کا­رهاى ارزشى وپسندیدة آنان ، سبب مى شود که آن ها به خود دلگرم شوند، احساس ارزشمندى نمایند. تقویت احساسات وارزش هاى مثبت، یکى از مؤثرترین عوامل براى جهت دهى به گرایش­هاى دینى فرزندان محسوب مى شود.

4- درونى کردن ارزش هاى دینى و اخلاقى:

 آموزش مفاهیم دینى و یافتن بینش صحیح یک چیز است و پذیرش و عمل کردن به آن چیز دیگر است. باید سعى نمود نوجوان و جوان به صورت خودآگاه عامل به دستورهای اخلاقى ودینى شود و دین باورى و عشق و علاقه به ارزش­هاى دینى از درون او بجوشد، در این صورت رفتارهای مذهبی و دینی ، ماندنى و پایدار خواهد شد.(7)

پی­نوشت­ها:

1. رضا فرهادیان، والدین و مربیان مسئول، ص 39.

2. نهج البلاغه، نامة 31.

3. دکتر افروز، روان شناسی و تربیت کودکان و نوجوانان، ص 9.

4. نهج الفصاحه ، کلمة 451

5. عبدالعظیم کریمى ، آنچه دربارة کودک و نوجوان باید بدانیم ، ج 7، ص 77.

6. همان، ص 76.

7. همان، ص 87.